2.8. Neniu
el la pluraj lingvoprojektoj estas pli tauga, ol la
vivanta lingvo Esperanto
Oka antaujugho: "Se artefarita
lingvo estus vere utila, tiam ni devus elekti inter
diversaj artefaritaj lingvoj, kelkaj el kiuj estas
pli bone konstruitaj ol Esperanto. Interlingua, ekz.,
estas tuj komprenebla por plejparto da personoj, dum
Esperanto, pro sia arbitra radikelektado, stranga
ortografio kaj siaj kontrausciencaj pluraloj en
"j", aspektas fremde."
* * *
Kiuj estas la diversaj artefaritaj
lingvoj krom Esperanto? (*)
Ido, Occidental (nun propagandata
sub la nomo "Interlingue") kaj Interlingua.
Krom tiuj farighis multaj aliaj provoj, sed ili
malaperis el la mondlingva scenejo.
Ido, aperinta en 1907, estas iu
Esperanto "reformita". Cetere la nomo
"Ido" mem ne estas io alia ol esperanta
sufikso kun la signifo de "filo". Jen la
modifoj faritaj de Ido, lau la libro
"Planlingvaj problemoj", de William
Gilbert, paghoj 20, 21:
- La supersignitaj literoj estas
forigitaj (c^ kaj s^
farighas respektive ch kaj sh
k. t. p...), kaj la alfabeto estas tiu de la angla
kaj romanidaj lingvoj (oni retrovas q, w, x,
y, samkiel en Occidental kaj Interlingua).
- La adjektivo estas nevaria en la
pluralo.
- La pluralo estas indikata per la
vokalo -i anstatau la finajho -o
de la singulara substantivo. Ekz.: domo,
domi (domio, domoj).
- La akuzativo estas uzata nur en
maloftaj okazoj.
- Diference de Esperanto, la
konjugacio posedas 3 infinitivojn, -ar, -ir,
-or, kaj pasivan formon je -es
(legesas: estas legata);
- La vortaro, unuavide, estas
grandparte simila al tiu de Esperanto.
Malgrau tiu shajna simileco Ido kaj
Esperanto bazighas sur principoj kontrauaj inter si.
Tiurilate oni legu la suban resumon de la artikolo en
"Enciklopedio de Esperanto" — Ido kaj
Esperanto, de E. Grosjean Maupin:
1. Praktikeco. Por
Zamenhof, tio, kio en la teorio shajnas tre bona kaj
trovas aprobantojn, en la praktiko ofte havas nenian
signifon. Male Ido celas lingvon konforman al nure
teoriaj principoj, lingvon idealan kaj teorie
perfektan.
2. Facileco. Por
Zamenhof estas nepre necese, ke la lingvo estu
eksterordinare facila kaj li rigardas la
internaciecon de la vortaro nur kiel unu el la
uzeblaj diversaj rimedoj por atingi la plej grandan
facilecon. Male Ido rigardas la internaciecon de la
vortaro kiel la plej superan kaj esencan regulon de
la internacia lingvo.
3. Facileco por chiuj.
Lau Zamenhof, la lingvo devas esti kiel eble plej
facila por chiuj, ech por nekleruloj. Ido atingas la
tujan kompreneblecon — sed nur de poliglotoj.
4. Regulo de la
"ghusta mezuro". Zamenhof aplikas
ghin al chiuj principoj, kiuj devas regi internacian
lingvon, kontentigante ilin chiujn lau mezuro de
ebleco (logikecon, naturecon, vivipovecon,
flekseblecon, sonorecon ktp.). Li malkonsilas la tro
grandan logikecon: "Char la tuta esenco de
lingvo estas bazita antau chio sur interkonsento,
tial komuna ghisnuna uzado devas ludi pli gravan
rolon ol seka teoria logikeco." Obeante al la
"ghusta mezuro", Zamenhof atribuis kelkfoje
al la radikoj pli ol unu signifon, kvankam li
preferis ilian unusignifecon.
Male, Ido konstante atentas nur la
teorian rigidan logikecon, malpermesante la
plursignifecon de la radikoj kaj vortoj.
Malgrau la pretendo de la autoroj
de Ido — krei iun Esperanton
"plibonigitan" — la vivo jam eldiris sian
verdikton: "Ido nun preskau ne ludas rolon sur
la mondlingva scenejo" (William Gilbert, en la
citita verko, p. 17).
* * *
En 1922 la estona Von Wahl lanchis
sian projekton, Occidental. "Lia sistemo donas
pli da graveco al la vortara reguleco ol al la
gramatika." "Li dedichis dekojn da jaroj al
la esplorado de reguloj de derivado el la latina
vorttrezoro (kun pli ol dek mil vortoj) komunaj al la
okcidentaj lingvoj de civilizo. Konstatinte, ke la
lalinaj radikoj produktantaj etimologiajn familiojn
konservighis ne en la vortoj simplaj (kiel, en la
portugala, "olho", okulo;
"mao", mano; "pessoa", persono;
"ver", vidi ktp.), sed male en la
derivitaj (kiel "ocular", okula;
"manual", mana; "personificar",
personigi), li faris el tiuj radikoj sian
vortaron. Alia grava novajho estis la esplorado de
sufiksoj komunaj al la modernaj lingvoj kaj ilia
utiligo en la kreado de derivitaj vortoj..."
"La rezulto estas idiomo, kiun oni komprenas
(kondiche ke oni posedu meznivelan kulturon) laudire
sen iu ajn antaua studado. En ghi oni verkas kaj
publikigas kelkajn revuojn, kies chefa, Cosmoglotta,
estas eldonata en Svislando ekde 1921..."
("Babel & Antibabel", Paulo Ronai, p.
94).
"Lau Von Wahl mem, la esenca
principo de Occidental ne estas facileco por chiuj,
sed "por la plimulto de la homoj, kiuj havas
internaciajn rilatojn." "Tiu koncepto
supozigas evidente, ke la neklera popolo en sia amaso
ne kapablas interesighi pri eksterlandaj aferoj, ke
nur elito de inielektuloj, shtatistoj au negocistoj
ludas rolon en la interpopolaj rilatoj..."
("Planlingvaj Problemoj," William Gilbert,
p. 23).
Kia diferenco inter tiu elitema
Occidental kaj la populara Esperanto, malfermita al
chiuj senescepte...
Sendube Von Wahl intencis kaj
sukcesis "enkorpigi la internaciajn vortojn en
unu regulan sistemon de derivado". Sed la kosto
de tiu sukceso estas alta: malfacila etimologia
ortografio, multegaj afiksoj (91, el kiuj multaj
estas sinonimoj) kaj senautonomeco de la lingvo
("Lingvo kaj vivo", Gaston Waringhien, p.
367). Malperfektajhoj kiuj, aldone al la tro limigita
celo de Occidental (esti uzata nur de tiuj, kiuj
okupas sin pri internaciaj rilatoj) montras kial tiu
projekto havas malmultajn shancojn esti universale
akceptita.
* * *
"La usonaj filologoj kaj
scienculoj forestis el la diskutado de la problemo
(pri internacia lingvo) ghis 1924, kiam kelkaj el ili
fondis International Auxiliary Language Association
(IALA). Chi tiu komencis sian aktivadon per la indiko
de multenombra kaj altnivela grupo, komisiita
ekzameni la kvin internaciajn idiomojn kiuj havis
tiam realan ekzistadon — Esperanto, Ido, Esperanto
II (malpli malsama de la unua ol Ido), Occidental kaj
Latino sine flexione — kaj kompari ilin inter si
kaj kun la naturaj lingvoj lau la lastaj progresoj de
la lingva scienco. La komitato ech dungis grupojn da
personoj por ke chiu el ili lernu alian helpan
idiomon kaj konstatu tiel la facilecon de ghia
lernado. Post multaj jaroj da esplorado, kiel jam
estis atendite, la komitato fine decidighis ne al la
adopto de unu el la kvin idiomoj, sed al la prezento
de sesa, kies vortoj estas akceptitaj lau la kriterio
de "tutokcidenteco". Pri gramatiko la nova
idiomo rezignas chiujn rimedojn jam forlasitajn de iu
el la chefaj aktualaj okcidentaj lingvoj (kiel
ekzemple, la verbaj personaj finajhoj au la akordo de
la adjektivo) kaj konservas tiujn kiuj persistas en
ili chiuj, ech se teorie flanklaseblaj (kiel ekzemple
la artikoloj, forlasitaj en la latina kaj
rusa)."
"Pro motivoj ne tre klaraj, la
nova idiomo, kies vortaro kaj gramatiko, ellaboritaj
sub la organizado de Prof-ro Alexander Godet aperis
en 1951, ricevis la nomon "Interlingua".
"Ghi ne estis kreita por la amaso kontraue al
Esperanto, sed ja por la personoj kiuj jam havas
internaciajn rilatojn." "Ghi estas uzata
precipe en resumoj de medicinaj revuoj destinataj al
eksterlando; Interlingue-Union eldonis de 1951 ghis
1959 la periodajhon Novas de IALA,
kiu reaperis en 1964 sub la titolo Novas
Interlingua..." (Babel &
Antibabel", Paulo Ronai, paghoj 95, 98).
Jen la chefaj kritikoj kontrau
Interlingua prezentitaj de prof. Gaston Waringhien en
la libro "Lingvo kaj vivo" (p-oj 387 kaj
388):
1. Akumulighis la sinonimoj: manghi
povas, lau la personaj gustoj, esprimighi per eder,
mangiar au manducar, sen ia
nuanco ktp.
2. La plej malmodernaj etimologiaj
formoj estas preskau sisteme preferataj: acheti
estas nek achetar, nek comprar,
sed emer, kio estas komprenebla nur
por latinistoj; Ofte estas subinde,
kaj chi-foje nek la latinistoj, kiuj konas
nur saepe, nek la romidistoj, kiuj
konas nur I sovente, F souvent ktp
povos tion kompreni ktp.
3. La derivado estas tiel hhaosa,
kiel en Latino sine flexione de la karmemora Peano:
Dro. Gode rifuzis ech la minimuman skemecon de la
Wahl-reguloj, kaj sekve postulas, ke la uzantoj lernu
du seriojn da radikoj: unuflanke la formojn de la
verboj, aliflanke tiujn de la substantivoj: ager
sed action, corriger sed correction,
poner sed position, effringer
sed effraction, metir sed mensura,
pinger sed pictor ktp.
4. Krom tiuj kritikoj oni povas
aldoni, ke se fakte Interlingua estas facile
komprenebla unuavide, tamen ghi postulas la konon de
unu romida lingvo; do ghi ne estas komprenebla por
unulingvanoj kies idiomo ne estas la portugala, la
itala, la hispana, la franca au la rumana. Alia
problemo eslas ke, se iu romidlingvano provus uzi
ghin, precipe parole, li embarasighus pro la troa
slmileco inter la latinidaj lingvoj kaj Interlingua.
* * *
Komparante inter si la internaciajn
lingvojn, ni povas konkludi jene:
1. Occidental kaj Interlingua
fontas nur de kabinetaj laboroj, char iliaj tekstoj
estas redaktitaj de kelkaj intelektuloj kaj
specialistoj. Do tiuj lingvoj ne donas al esploranto
materialon per kiu li povas reserchi la manieron kiel
artefarita lingvo estas uzata de nekulturitaj homoj
en la chiutaga vivo. Malpli ol "lingvoj",
ili meritas la nomon "projektoj".
Male Esperanto estas vivanta
lingvo, mondskale uzata en korespondado, grandaj
universalaj kongresoj, teatro, interparolado ktp.
2. Occidental kaj Interlingua estas
elitemaj, char destinighas al tiuj, kiuj jam havas
internaciajn rilatojn, dum Esperanto kaj Ido estas
por chiuj homoj, kun la rimarko ke Ido (same kiel
Occidental kaj Interlingua) donas "grandan
gravecon al la impreso farata de la skribitaj tekstoj
sur okcidenta leganto".
3. Inter tiuj, kiuj kredas al
internaciaj lingvoj, Esperanto estas nekompareble la
plej uzata; krome, "audante paroli pri
internacia lingvo, 95% el la alfabetinstruitaj
personoj pensas pri Esperanto". "Tiu
identigo konsistigas gravan avantaghon por la
dischiploj de d-ro Zamenhof, char neniu alia el la
universalaj idiomoj atingis ghis nun tioman
popularecon..." (Paulo Ronai, "Babel &
Antibabel", p. 87).
4. Dum Ido kaj Occidental estis
menciitaj sen favoraj komentarioj en la raporto de la
Ligo de Nacioj pri "Esperanto kiel helpa
mondlinvo", en 1922, Esperanto ricevis
ampleksajn kaj favorajn menciojn, kaj meritis la
rekomendon al la liganaj regnoj, ke ghi estu
instruata en la lernejoj.
En 1954 UNESKO aprobis la
Rezolucion favoran al Esperanto, transskribitan sur
pagho 5. Ekde tiu jaro
tiu monda Organizajho havas konsultajn rilatojn kun
Universala Esperanto-Asocio. Neniu alia internacia
lingvo meritis tiujn rekonojn kaj ghuas tiun
oficialan prestighon che UNESKO, malgrau la fakto ke
Interlingua ricevis senprecedencan financan helpon.
5. Pri la lingva strukturo,
Occidental kaj Interlingua konservas la chefajn
malperfektajhojn de la naciaj lingvoj: etimologian
ortografion kaj gramatikajn neregulajhojn. Male
Esperanto havas fonetikan ortografion kaj simplan,
regulan gramatikon, dum Ido iom devojighis de tiuj du
kvalitoj.
* * *
Oni povus riprochi al Esperanto,
kiel faras d-ro Manders, la malsimplecon de kelkaj
ghiaj gramatikajhoj: la deviga akuzativo, la
akordigho de la adjektivo, la distingo inter
adjektivo kaj adverbo, la refleksa poseda pronomo, la
objekta predikativo. Al tiu listo da
"malsimplajhoj" ni povus aldoni la
prepoziciojn da kaj po
kaj la participojn -ata -ita. Ni
analizu chiun el ili.
* * *
La akuzativo, signata per la
finajho -n, estas uzata en
Esperanto:
a. por esprimi la
rektan objekton, t. e. la personon au ajhon, kiu
ricevas la agon esprimitan de la verbo (la rekta
objekto ligighas al la verbo rekte,
t. e. sen prepozicio);
b. por esprimi la
celon de movo, la direkton;
c. por anstataui
prepozicion antau la tempaj, dauraj kaj manieraj
komplementoj.
Kiel rekta objekto, la akuzativo
alportas al la frazo klarecon, flekseblecon kaj la
eblon reliefigi la objekton mem, ekzemple:
a. Marta vokis Johaninon.
b. Johaninon vokis Marta.
La propozicio a
reliefigas nenion, dum la propozicio b
signifas, ke "Marta vokis Johaninon, ne alian
personon".
En la portugala, pro manko de la
akuzativo, estas esprimebla parole nur la propozicio a
("Marta chamou Joana", au "Marta
chamou a Joana"), dum skribe ankau la propozicio
b estas farebla, dank' al la uzo de
akcento: (a' Joana chamou Marta"). Vidu
tiurilate ankau la ekzemplojn de la pagho 8.
Ni konsideru ankorau, ke la
akuzativo, kiun oni riprochas, ekzistis en la
populara latino, kaj farighis en la portugala la
etimologia kazo, tio estas la kazo el kiu devenis la
plimulto de la vortoj, ekzemple:
| latino (akuzativo) |
portugala |
Esperanto |
ratione(m)
veritate(m)
sermone(m) |
razao
verdade
sermao |
(racio)
(vero)
(prediko) |
Krome la akuzativo estas uzata en
kelkaj modernaj lingvoj (germana, greka, litova,
latva, slavaj) kaj postvivas en multaj aliaj,
ekzemple en la personaj pronomoj de la portugala: me
(min), te (cin), se (sin), o (lin, ghin), a (shin,
ghin), nos (nin), vos (vin), os, as (ilin).
Sendube multaj komencantoj ne scias
uzi la akuzativon, kaj kelkaj veteranoj ankorau
shancelighas en ghia uzado, kompreneble pro manko de
kutimo en sia nacia idiomo. Tamen ne estas saghe
kripligi la lingvon por ghin "faciligi",
konsiderante ke, agante tiel, oni nuligas la jam
cititajn avantaghojn de la akuzativo. Chu estus saghe
redukti la klavaron de fortepiano au forstreki
chapitron de la matematiko, por faciligi la koncernan
studadon?
La lernado de Esperanto enhavas
multajn edukajn valorojn, ekzemple: stimuli la
lingvan klarecon, la logikon, la korektan prononcon
de la fonemoj, kaj krom multaj aliaj, komprenigi la
ordinaran gramatikan fakton nomatan
"transitiveco de la verboj". Do, por atingi
chiujn tiujn valorojn, la homoj devas levighi al
Esperanto, kaj ne Esperanto malaltighi al la shajna
"komforto", mensa mallaboremo, au plejofte
nesuficha ekzercighado de kelkaj personoj. Oni ne
forgesu, ke Esperanto estas lingvo por civilizitaj au
civilizeblaj homoj.
* * *
"La akuzativo povas ankau
montri la direkton, au sola: mi veturos
Parizon, au post konvena prepozicio: mi
vojaghas en Hispanujon" (PIV). Oni
rimarku, ke sen akuzativo la dua supra ekzemplo
signifus, ne ke "mi vojaghas al Hispanujo",
sed ke "mi jam estas en tiu lando, kaj vojaghas
tra ghi".
Por tiuj al kiuj ghenas tiu
akuzativo de direkto, Esperanto permesas uzi tute
korekte la konstruon kun prepozicio kaj nominativo: mi
veturos al Parizo; mi vojaghas al Hispanujo.
* * *
Same kiel la dua, ankau la tria uzo
de la akuzativo ("por anstataui prepozicion
antau la tempaj, dauraj kaj manieraj
komplementoj"), estas nedeviga: mi
promenis la tutan tagon, au: dum la
tuta tago; la domo estas tri metrojn largha,
au: je tri metroj largha (PIV).
"Oni povas ankau anstatauigi
prepozicion per akuzativo che kelkaj verboj kiel: obei,
pardoni, kredi. koleri, sopiri...: ni obeu al la
legho, au: ni obeu la leghon; li
pardonis al sia malamiko, au: li
pardonis sian malamikon ktp. (Francisco
Valdomiro Lorenz, "Esperanto sem Mestre",
p. 49).
* * *
Pri la akordo de la adjektivo estas
tre taugaj la vortoj de Prof. G. Waringhien en lia
bonega verko "Lingvo kaj vivo" (p-oj 378
kaj 379):
"Oni diras al ni, ke en la
angla la adjektivo ne varias, kaj ke tian saman
nevariecon devas havi la adjektivoj en lingvo
internacia. Sed oni simple forgesas, ke la angla
verbo, almenau en la prezenco, montras mem la
pluralon, kaj ke aliaj rimedoj helpas ankau evitigi
chian konfuzon. Angla esperantisto iam demonstris, ke
lia lingvo iafoje esprimas la pluralon pli ofte, ol
Esperanto. Inter a dog is a faithful animal
kaj dogs are faithful animals, la
pluralo estas esprimita kvin fojojn: per du pluralaj
finajhoj -s, per la forigo de la singulara nedifina
artikolo a kaj per la plurala formo
de la verbo: en la respondaj esperantaj frazoj la
pluralo estas esprimita nur trifoje (komparu: hundo
estas fidela besto kaj hundoj estas
fidelaj bestoj). Chu do la simpligo de tri
pluralsignoj al du, kio estas la tuta plibonigo de
Ido au Occidental pri tiu punkto, sufichas por
kompensi la malpliigon de la klareco en la okazoj,
kie adjektivo povos egale rilati al singulara au al
plurala substantivo (kiel en jena ida frazo: la
filii dil funcionero subskribinta co kontrato...
kio povas egale signifi: "la filoj de la
funkciulo subskribinta jenan kontrakton"
au "la filoj de la funkciulo
subskribintaj jenan kontrakton")?
* * *
Nun ni alpashu al la distingo inter
adjektivo kaj adverbo, memorante, ke adjektivo
modifas substantivon (homo "alta"),
kaj ke adverbo modifas verbon (manghi
"multe"), adjektivon ("tre"
bela) au alian adverbon ("sufiche"
frue).
En la portugala lingvo kaj aliaj,
kelkaj adjektivoj funkcias ankau kiel adverboj: Joao
fala alto: ele vende barato.
"Alto" kaj "barato" estas
adjektivoj, sed en la supraj du propozicioj ili
modifas verbojn, do ili estas adverboj.
En Esperanto, kiu celas logikecon,
oni esprimas tiujn frazojn per adverboj: Johano
parolas "laute"; li vendas
"malkare".
Kelkfoje tuta propozicio estas
modifata de vorto. Chu tiu vorto estas adjektivo au
adverbo?
En la portugala oni uzas tiukaze
adjektivon: E "bom" que nao se
pratiquem excessos.
En Esperanto oni uzas adverbon: Estus
"bone" se oni ne farus ekscesojn,
char la propozicio modifata de "bone"
respondas al verbo: estas bone ne
"fari" ekscesojn.
La samo okazas en propozicioj
senpersonaj: port. Aqui esta
"gostoso" (adjektivo); Esp.: chi
tie estas "agrable" (adverbo).
* * *
Jen nun la posedaj pronomoj de 3-a
persono singulara: lia, shia, ghia
kaj sia, kiuj okazigas
malfacilajhojn al la komencantoj. Vere la uzo de la
tri unuaj estas facila: Paulo eliris sed
"lia" fratino restis hejme; Maria sukcesis
sed "shia" frato fiaskis; la libro estas
sur la tablo, "ghia" posedanto prenu ghin.
"Sia" estas uzata por
signifi, ke la posedanto estas la subjekto de la
laste esprimita ago: bona patro amas
"sian" infanon; shi lavis sin en
"sia" chambro.
Do oni devas diri: venis
Petro kun "sia" filo (char la
posedanto, Petro, estas la subjekto de la
propozicio), sed "lia" filino
restis hejme (char la posedanto ne estas
subjekto de la propozicio).
Temas nur pri respekto al la logiko
kaj al la klareco, unuj el la edukaj valoroj de
Esperanto.
Oni konsideru la portugalan
propozicion: Seus pais fizeram todos os
preparativos necessarios para a "sua"
viagem. Chi tiu lasta posedpronomo sua
povas havi plurajn sencojn: "de li",
"de shi", "de ili" au "de si
mem". Tiu dubsenceco ne ekzistas en Esperanio: liaj
(shiaj au iliaj) gepatroj faris chiujn aranghojn
necesajn por lia (shia, ilia au sia) vojagho.
* * *
Predikativo, lau la difino de PIV,
estas "vortfunkcio, esprimanta kvaliton, kiun
oni atribuas per helpo de verbo al subjekto au al
objekta komplemento"; en la frazoj "la
tago estas bela kaj vi shajnas malgaja, la
vortoj "bela" kaj "malgaja" estas
la predikativo de la subjektoj "tago" kaj
"vi"; en la frazoj mi trovis tiun
chi vinon bona kaj mi vidis la lumon
rugha, la vortoj "bona" kaj
"rugha" estas la predikativoj de la
objektaj komplementoj "vinon" kaj "lumon".
Mi trovis tiun chi vinon
bona signifas: mi trovis, ke tiu chi
vino estas bona; mi vidis la lumon rugha
signifas: mi vidis la lmnon kvazau ghi estus
rugha.
Tamen se oni diras: mi
trovis tiun chi vinon bonan, la senco
shanghighus: mi trovis, renkontis tiun chi
bonan vinon. Same okazus al la frazo: mi
vidis la lumon rughan, kiu signifus: mi
vidis la lumon, kiu estis efektive rugha.
(Vidu en "Esperanto sem Mestre", F. V.
Lorenz, p-ojn 40 kaj 41).
Do estas facils videble, ke ankau
la objekta predikativo estas uzata en Esperanto obee
al unu el la chefaj leghoj de la esprimo: klareco.
Kontraustari tlun chi, same kiel aliajn gramatikajn
esperantajn konstruojn, en la nomo de faciligo, estas
nutri la antaujughon, ke internacia lingvo devas esti
kripla kaj nesufiche klara idiomo, alivorte — ia
sublingvo.
* * *
Pri la vorto da
jen la chefaj instruoj de PIV:
"Prepozicio uzata por rilatigi
kun iliaj komplementoj la vortojn, kiuj esprimas
precizan au neprecizan, sed chiam gramatike
nedifinitan kvanton, nombron, mezuron, pezon: glaso
da akvo: unu kilogramo da teo; 60 paghoj da
teksto."
Rimarkoj. 1. Bukedo da
rozoj montras ian kvanton da floroj; bukedo
de rozoj atentigas pri la speco de la
floroj, ne pri ilia kvanto.
2. Oni ne devas uzi da:
I. antau la artikolo la: kvaronjaro
estas parto de la jaro; II. antau la
vortoj chiuj kaj tuta: nur
kelkaj el chiuj vochdonantoj; III. antau la
montraj, posedaj kaj nombraj pronomoj kaj adjektivoj:
iom de tiu chi kuko; rento de mil dolaroj; la
nombro de niaj partianoj; IV. antau
substantivo montranta per si mem precizan kvanton: parto
de jaro.
* * *
Lau PIV po estas
prepozicio, reganta nur numeralojn, kun la ghenerala
signifo "en egalaj partoj konsistantaj el",
kaj uzata: 1. antau subjekto au predikativo, por
montri, ke la kvanto au mezuro esprimata de la
numeralo ne rilatas unufoje al chiuj objektoj au
personoj kune rigardataj, sed ja rilatas ripete kaj
sinsekve al chiu el ili aparte: po kvin
glasoj staris antau chiu festenanto; ghia vershofero
estu po kvarono de hino (**) che unu shafido; 2. antau
objekto, kun la sama senco: ni prenos po cent
el mil kaj po mil el dek mil; al chiu li donis po
kvin dolarojn; vi donos po kvin talentojn jare; ili
eltrinkis po du botelojn. Rimarko: En tiuj
du unuaj okazoj po efektive ludas la
rolon ne de prepozicio, sed de numerala afikso; kaj
estus pli logike uzi ghin prefikse: podu,
pocent, pomiliono ktp. 3. antau adjekto, kun
la sama senco: mi fumadis cigaredojn po 25
rubloj por cento; aranghu ilin en vicoj, po ses en
vico. Rimarko: Oni atentu pri tio, ke po
enkondukas chiam la distribuatan kvanton kaj ne
tiujn unuojn, inter kiuj oni ghin dividas: veturi
po cent kilometrojn en horo au hore
(kaj ne: cent kilometrojn po horo!).
II. Prefikso, almetebla al numeralo
au kvantesprima substantivo, kun la sama disvidida
kaj ripeta senco: oni pagas pokvindek
centimojn por dek vortoj de telegramo: vendi
pogrande, pomalgrande; acheti popece, pometre; preni
drogon pogute.
Tion supre klarigas PIV. Ni aldonu,
ke po ne popularighis, almenau en
Brazilo, char preskau chiam ghi estas emfaza vorto,
nedeviga por la klareco de la frazo kaj
anstatauigebla per la pli populara vorto chiu.
Kiu diferenco estas ja inter "po kvar
glasoj staris antau chiu festenanto"
kaj "kvar glasoj staris antau chiu
festenanto"? Temas nur, ke la unua
frazo emfazas la ideon pri disdivido.
La samo okazas inter "al
chiu li donis po kvin dolarojn" kaj "al
chiu li donis kvin dolarojn".
Kaj anstatau la frazoj "vi
donos po kvin talantojn jare" kaj "aranghu
ilin en vicoj, po ses en vico", oni
ghenerale preferas diri: "vi donos kvin
talentojn chiujare" kaj "aranghu
ilin en vicoj, ses en chiu vico".
Tamen, krom ghia emfaza valoro, la
vorto "po" estas
nemalhavebla en frazoj kiaj "ni prenos
po cent el mil" kaj "lecionoj
po 20 spesdekoj (***) por horo".
* * *
Pri la participoj en -ata/-ita,
estas transskribinda, el la Jarlibro 1968, 2-a parto,
la Akademia Oficiala Komunikajho, kiu solvas
definitive dubojn pri ilia uzo:
"Petite de la Germana
Esperanto-Asocio (DEB) "solvi la problemon de la
pasivaj participoj lau Zamenhof", kaj de la
unuanima Komitato de UEA "kiel eble plej
baldau" difini tiun solvon; samtempe konsultite
de la Unuigho Franca por Esperanto (UPE) kaj de la
Esperanto-Unuigho de Germanaj Instruistoj (EUGI) pri
la ghusta senco de kvar tipaj frazoj, kiaj povas
trovighi en diplomatia, jura au politika dokumento),
nome:
1. "Ni garantias ke la domoj
detruitaj dum la milito estos rekonstruataj en
1970", do la garantiantoj estos kvitaj:
a) se en la dauro de 1970 oni
komencos kaj daurigos la rekonstruadon;
b) nur se en la dauro de 1970 oni
finos la rekonstruadon.
2. "Mi promesas, ke mia shuldo
estos pagita la 9-an de Majo"
a) la shuldanto senshuldighos la
9-an de Majo;
b) la shuldanto senshuldighos plej
malfrue la 8-an de Majo.
3. "Ni asertas, ke la
automobilo de sro X estis efektive riparata la lastan
semajnon"
a) la lastan semajnon oni efektive
okupighis pri la riparado de la auto;
b) la lastan semajnon oni efektive
finis la riparadon.
4. "Via propono estis unuanime
akceptita la 3-an de Junio"
a) oni akceptis la proponon la 3-an
de Junio;
b) oni akceptis la proponon antau
la 3-a de Junio.
La Akademio, per 26 vochoj el 31 vochdonintoj
(kaj 6 kromaj blankaj vochdoniloj) decidis kaj
deklaras, ke en chiu el tiuj frazoj nur la senco
"a" estas konforma al la tradicia lingvouzo
de Zamenhof, kaj ke chia alispeca interpreto estas
neoficiala. Tiu decido cetere nur konfirmas kaj
kompletigas la rezulton de la vochdono farita de la
Akademio en Julio 1965 pri la senco de la pasivaj
participoj en la Fundamento.
Chia eblo de dusenceco en la uzo de
tiuj participoj estas do forigita per chi tiu decido
kaj ni esperas, ke la autoroj de lernolibroj de nun
konsideros la chisuprajn modelajn frazojn en la senco
aprobita de la Akademio.
La 25-an de Novembro 1967.
G. Waringhien, Prezidanto
P Neergaard, A. D. Atanasov, Vicprezidantoj
R. Bernard, Sekretario
D. B. Gregor, Direktoro de la Gramatika Sekcio".
* * *
Resumante la komparon inter la
internaciaj lingvoj, ni povas enkadrigi iliajn
chefajn aspektojn jene:
| Nur kabinetaj |
|
Occidental |
Interlingua |
| Iomete vivanta |
Ido |
|
|
| Plene vivanta |
Esperanto |
|
|
|
| Elitemaj |
|
Occidental |
Interlingua |
| Por chiuj, sed kun
favorado al okcidentanoj |
Ido |
|
|
| Por chiuj, sen
favorado |
Esperanto |
|
|
|
| Kun nenia oficiala
rekono |
Ido |
Occidental |
Interlingua |
| Kun la rekono de
UNESKO kaj Unio Internacia de
Telekomunikado |
Esperanto |
|
|
|
| Sen populara nomo |
Ido |
Occidental |
Interlingua |
| Kun populara nomo |
Esperanto |
|
|
|
| Kun strukturo
konservanta la malfacilajhojn de la
naciaj lingvoj |
|
Occidental |
Interlingua |
| Kun skema sed ne
tute kohera strukturo |
Ido |
|
|
| Kun skema, kohera
strukturo |
Esperanto |
|
|
|
* * *
Ni daurigu la analizon de la oka
antaujugho.
"Esperanto, pro sia arbitra
radikelektado, stranga ortografio kaj siaj
kontrausciencaj pluraloj en "j", aspektas
fremde."
* * *
La elekto de la radikoj en
Esperanto ne estas arbitra, sed obeas ghenerale al
ilia internacieco. Pro tio la plimulto de la radikoj
devenas de la latino au romidaj lingvoj; aliaj estas
ghermanaj au, en malpli granda kvanto, slavaj. La
leganto povas facile kontroli la internaciecon de la
radikoj, observante la vortojn sur tiu chi pagho.
La ortografio de Esperanto estas
fonetika, t. e. al chiu sono respondas unu sola
litero, kaj inverse al chiu litero respondas unu sola
sono. La fonetikeco oferas la historian aspekton de
la vortoj; kompense ghi eksterordinare simpligas la
uzadon de lingvo.
Al la nunaj brazilanoj kaj
portugaloj shajnus stranga, unuavide, tiu chi
ortografio:
"Vehiculo da
ideia, e a palavra o mais bello e util apanagio
da humanidade. Filha do homem, traz com o homem
frisante analogia. Sua origem, como a do seu
putativo genitor, tem o cunho do mysterio,
perde-se na noite remota dos tempos, e offerece
as pesquisas dos sabios indecifravel enigma. Como
ele ainda, ella nasce, cresce, adoece e morre. Em
sua propria estructura, em seus elementos
morphologicos, encontra certa classe de
glottologos um organismo vivo, e nos falam da
vida das palavras e da vida da linguagem..."
(Eduardo Carlos Pereira,
"Grammatica Historica", Prologo, 7.a eld.,
1932).
("Veturilo de la
ideo, estas la parolo la plej bela kaj utila
atributo de la homaro. Filo de la homo, ghi havas
kun la homo signifoplenan analogion. Ghia
origino, same kiel tiu de ghia shajna patro,
havas la stampon de l' mistero, perdighas en la
malproksima nokto de la tempoj, kaj prezentas al
la esploroj de la kleruloj nedechifreblan
enigmon. Same kiel li, plie, ghi naskighas,
kreskas, malsanighas kaj mortas. En ghia propra
strukturo, en ghiaj morfologiaj elementoj,
renkontas iu klaso de lingvistoj vivantan
organismon, kaj ili parolas al ni pri la vivo de
la vortoj kaj la vivo de la lingvo...")
Tamen antau kelkaj jardekoj onl
skribis en Brazilo kaj Portugalujo lau tiu etimologia
au historia sistemo, kaj certe oni mirus en tiu tempo
se iu proponus skribi lau la nuna pli simpla maniero:
veiculo, belo, misterio, oferece, ele, ela,
estrutura, morfologicos, anstatau vehiculo,
bello, mysterio, offerece, elle, ella, estructura,
morphologicos... (****)
Internacia ortografio ne nur estu
simpla tial ke ghi estas uzata tutmonde sed ankau pro
tio ke ghia uzado devas ampleksi la nunon kaj la
estontecon. Pro tiuj du faktoj: ghiaj universaleco
kaj projekciado en la venontan tempon, ghi ne povas
havi malfirman bazon, kaj dependi de estonta
plibonigo. Tio chi evidente malfortigus au rekte
pereigus la ideon pri internacia lingvo, pro la
kvereloj nepre okazontaj.
Esperanto estas do modelo de
ortografio fonetika, kiu cetere stimulas la raciigon
kaj simpligon de la naciaj ortografiaj sistemoj.
Antau nelonge aperis en la portugala lingvo almenau
du multobligitaj presajhoj defendantaj la ideon
fonetikigi la nacian ortografion: "por-ke
nao" ("kial ne?"), aperinta
en la jaro 1971, en Fortaleza (Ceara'), kaj lau
kolegia nivelo, "A Galera"
("La Galero"), eldonita en 1974 de
lernantoj de Liceo "Conde do Pinhal", en
Sao Carlos (San-Paulo). Pri ambau presajhoj respondis
personoj ligataj al Esperanto.
Jam multe pri frua, la libro
"Um Ano de Ortografia Simplificada
Brazileira" ("Unu jaro da brazila
simpligita ortografio"), de generalo Klinger,
(Companhia Editora Americana, Rio de Janeiro, 1941),
informas en la p. 89 pri tri revuoj tiam eldonataj en
Meksikio por la ortografia simpligo de la hispana
lingvo: "Renovigo" (el Meksiko, D. F.),
"Neo-Grafiko" (el San Luiz de Potosi) kaj
"Orto-Grafiko" (el Guadalajara). Kurioze la
nomoj de la tri revuoj estas esperantaj vortoj kaj
"Renovigo" estis eldonata de Jesus Amaya,
multverkisto en la Internacia Iingvo.
* * *
Aserti ke la pluralo en
"j" estas kontrauscienca estas malverajho,
char Zamenhof prenis tiun duonvokalon el la malnova
greka lingvo. Chu la greka, en kiu skribis tiom da
grandaj poetoj kaj filozofoj, inter kiuj Aristotelo,
la unua kiu klopodis klasifiki la sciencojn, estis ja
"kontrauscienca"?
Evidente la finajho "s",
adoptita en Occidental kaj Interlingua, estas pli
internacia. Sed la strukturo de Esperanto ne permesis
alian elekton, char la finajho "s" estis
rezervita por la verbaj tempoj: amas, amis,
amos, amus.
Kiel ajn, internacia lingvo ne
povas konservi mallogikajhojn de naciaj lingvoj, se
ghi volas meriti la favoron de la amasoj en la mondo.
Formoj kiel ricchezza, tyranno, mechanic
kaj multaj aliaj pruvas la strangecon ne de Esperanto
sed de Interlingua.
* * *
Shajnas ke la plej bona maniero
kontraustari la chi analizitan antaujughon estas
rimarkigi:
a) ke Occidental kaj Interlingua,
malgrau multaj admirindaj kvalitoj, povus taugi kiel
komunaj lingvoj nur por okcidentanoj;
b) ke naturalismo, t. e. konservado
de chiuj neregulajhoj de naciaj lingvoj, ne estas
defendebla en planlingvo destinata al la tuta homaro;
(*****)
c) la saghecon de la deklaro de la
franca lingvisto profesoro d-ro Antoine Meillet:
"La principo, sur
kiu bazightas Esperanto estas bona.
La ebleco krei lingvon
artan, facite kompreneblan kaj lerneblan, kaj la
fakto, ke tiun chi lingvon oni povas uzi
profitdone por si, estis pruvitaj en la praktiko.
Chia teoria diskuto estas vana: Esperanto ekfunkciis..."
(*) En la p-o 7 ni jam klarigis la
"artefaritecon" de Esperanto.
(**) Hino: mezurilo por likvajhoj, chirkau 6 litroj
(PIV).
(***) Speso: internacia fiktiva monunuo elpensita de R.
de Saussure en 1907, kaj valoranta tiam 0,0025 fr.
(PIV).
(****) La
nuna ortografia sistemo de
la portugala lingvo estas sendube pli simpla ol la
antaua, escepte de la akcentoj.
(*****) Al naturalismo
kontraustaras skemismo, t. e. la redukto de la
gramatiko al inalmultaj reguloj smesceptaj. Esperanto
es-tas evidente skema lingvo, char, kvankam
bazighante sur naturaj lingvaj faktoj, ghi forjhetas
la neutilajn apartajhojn kaj neregu-lajhojn.