3

La vivo fluis sen iuj eventoj gravaj por mi kaj mia familio, tial pri tiu periodo mi ne havas memorindajhojn. La ludoj kun miaj samaghuloj dauris plu. Mi kreskis neprizorgata, de neniu gvidata. Mi faris kion mi deziris kaj kio respondis al mia volo, mi estis tute memstara. Mi timis neniun, ech la timigajn okulojn de avo. Miaj hejmanoj faris la doman kaj kamparan laboron, kaj mia patro laboris migrante. Tiel trankvile pasis mia vivo ghis 1912, kiam printempe okazis evento, kiu skuegis nian familion kaj autune — alia evento, kiu skuegis mian vilaghon kaj la tutan popolon.

Mi neniam forgesos la tagon, kiam dronis mia fratineto...

Tiun tagon pluvis, kaj la akvo en la mueleja kanalo estis shvelinta kaj malklara. Nerimarkite de iu ajn, la infano prenis botel-kukurbon, iris al la strato sur la kovrita per shtonoj kanalo, kiun ni nomis "ponto". Shi komencis cherpi akvon, sed chi tiu tiris la kukurban botelon kaj kune kun ghi ankau la infanon en la kanalon. Tiun chi momenton neniu pasis sur la strato por rimarki shin. Ni tuj ekserchis shin, sed neniu sciis kie trovi shin. Panjo ekkriis unu fojon: "shi dronis!", sed mia avo riprochis shin: "Ha, vi nur tion povis elpensi!"... Oni serchis en la najbaraj domoj por pridemandi, sed neniu estis vidinta shin - shi malaperis kvazau sub la teron.

Pasis longa tempo dum avo rimarkis tion, kion li ne deziris kredi. Malgrau ke la akvo estis shvelinta kaj elirinta ekster la fluejo, sed tiu obstrukcio estis pli granda ol kutime - evidente la kanalo estis shtopita. La manoj de mia avo tremis kiam li kaptis la dikan lignan levstangon kaj iris disloki la pezajn platshtonojn. Kolektighis ankau la alarmitaj najbaroj por helpi lin. Panjo en chi momento trovighis ie en la vilagho por serchi la perditan infanon. Mia avino trovis la kukurban botelon apud la krado de la mueleja akvofluejo kaj ploregante kuris al avo, kiu levis la pezajn shtonojn per la stango. Estis jam neniu dubo, ke la infano dronis. Fine oni trovis kaj eltiris shin el la mallargha kanalo kovritan per sablo kaj shlimo. Mi estis restinta sola kaj tremis kiel folio. Kiam oni shin eltiris mi laute ekploris, sed neniu turnis atenton al mi. Oni demetis la vestojn de la dronintino, avo kaptis la piedojn de la malvarma rigidighinta korpeto kaj konsternite, konfuzite lau la konsiloj de la ceteraj komencis turni shin.Se la infano estas ankorau viva, shi vomus la akvon! Tamen shi estis malviva. Chimomente venis panjo. Shi estis nudkapa, shia kaptuko ie falis. Shi ekkriis per nehoma vocho, pugnobatis sian kapon, kaptis la hararon kaj elshiris grandajn faskojn. Poste shi falegis sur la teron kun freneza rigardo, palpe serchis sur sia antautuko la tranchileton, ligitan al ghi, sed tuj alkuris virinoj, kaptis shiajn manojn, forprenis la tranchileton kaj levis shin. Shi laute kriis per plena vocho. Ankau mi ploris, kaj avo plue turnadis la mortintan korpon, kolektighis preskau chiuj vilaghanoj. Venis virinoj al mi, kaj najbaroj iris voki mian patron, kiu dome plugis. Baldau ankau li alvenis kun la veturilo kaj la bovoj kaj senretene ploregis. Iuj provis konsoli lin, aliaj zorgis pri panjo, kiu estis jam tute senforta. Dume la mortinta infano estis vestita en novaj vestoj kaj metita en la liton en la vestiblo. Super shi brulis per tremanta flamo kandeloj, kaj chirkaue odoris je incenso. Virinoj plue venadis, klinighis kaj ekbruligis kandelojn. La avino mastrumis hejme kaj lamentis mallaute.

Jam vesperighis. Mi ne plu ploris. Sidante en angulo, mi rigardis la kandelojn brulantajn super la senmova vizagho de la mortintino. Mi sentis, ke io grava, terura kaj neriparebla okazis en nia hejmo. Mi penis prezenti al mi kiel mi ne plu vidos mian fratineton, sed mi ne povis imagi tion. Mi estis rigida. Iun momenton mia patro proksimighis al mi kaj prenis min en la brakoj. Freneze malghoja li demandis kial mi ne observis la infanon, kial mi preterlasis ghin droni. Mi denove ekploris kaj niaj larmoj kunmiksighis.

La sekvan tagon oni enterigis la mortintinon. Super nia hejmo ekshvebis granda malghojo. Panjo tuttage ploris, fermighinte en iu chambro, kaj la viroj strebis trovi al shi okupon ekstere. Neniu volis resti hejme, ech mi. La malghojo en la hejmo premis min. Neniu povus konsoli iun ajn. La noveaperintaj esperoj estingighis. Hejme denove restis sola infano nur mi, kripla, maltauga por la vivo.

En la samjara autuno okazis nova evento, kiu maltrankviligis la tutan vilaghon. Jam pli frue oni parolis pri milito kontrau Turkio. Forminte grupojn ni, la malpli grandaj infanoj, auskultis la pli grandajn - lernantojn en la pli superaj klasoj. Ili rakontis la legendon pri la sako kun rizo de la turka sultano kaj la saketo kun akraj paprikoj de la bulgara regho. Tiu legendo plenigis nin per patriota fiereco. Sed la milito mem alvenis subite kiel fulmotondro kaj konsternis chiujn.

El malluma autuna nokto la pregheja sonorilo alarme eksonis kaj vekis la tutan vilaghon. Chiuj fenestroj eklumis. Vekighis ankau mi. Sur la stratoj tumulto, alarmo. Eliris ankau mia patro por vidi kio okazis. Dume alvenis mia onklino kaj alportis la teruran novajhon: mobilizado. Unuafoje mi audis tiun vorton, sed ghi terure impresis min. Ree mi sentis samkiel che la mortlito de mia fratineto, ke okazis io tre grava, terura, neriparebla. La komuna alarmo komunikighis ankau al mi. Mi tremis pro ekscito kaj timo antau la nekonatajho.Alvenis la patro kun pecego da salo surshultre. La petrolo jam estis forachetita. En ambau vilaghaj butikoj ne plu restis shalo kaj petrolo. Chiu rapidegis havigi al si rezervojn da proviantoj. Oni audis virinan ploradon.

En la sekva mateno la junaj viroj el la vilagho forveturis al la fronto. Forveturis ankau la du instruistoj Bogdanin kaj Todor Atanasov. La lernejo, jhus komencighinta funkcii, estis fermita. Mia patro ne iris militi pro la rompita piedo. Tamen en la vilagho oni ne lasis lin ripozi. Oni devigis lin preskau chiutage kun la veturilo kaj la bovoj labori senpage al la soldatedzinoj, au transporti varojn de unu vilagho al alia, de la stacidomo al la subdiskrikta urbo. La bovoj trolacighis kaj nia propra laboro restis ne definitive farita.

Komencighis senfinaj rekvizicioj - de pano, fromagho, shtrumpoj, gantoj, lano, shafoj, bovidoj, Ankau ni donis multon. Pli ol la ceteraj, char ni ne havis soldaton sur la fronto.

El la fronto komencighis venadi teruraj novajhoj. Vasil Markov mortigita. Oni trovis la soldaton Hhristo Getov kun fortranchitaj oreloj, elpikitaj okuloj, dishakita korpo, al Krestju Dishov oni fortranchis kruron kaj anstatauigis ghin per ligna kruro. La plenaghuloj ne kashis antau ni infanoj tiujn terurajn novajhojn, kiuj konsternis nian infanan fantazion. Ni kolektighis en grupoj kaj parolis flustre. La kruelega kripligo de Hhristo Getov indignigis nin kaj provokis malamegon al la turkoj. Kaj la ligna kruro de Krestju Dishov nin mirigis. La amikoj demandis min:

- Chu oni ne povas fortranchi viajn malsanajn krurojn, meti al vi lignajn, por ke vi pashu kiel ni?

Tiu demando estis interesa, sed mi sola ne povis ghin solvi, kaj demandi alian personon mi tamen timis. Tranchado de kruroj lau mi estis terura afero.

La vilagha sonorilego komencis ofte-ofte anonci pri ies morto, levighis akra plorego en iu domo, teruro obsedis la vilaghon.

Hejmen venadis la pastroedzino kaj mi shatis shin auskulti, kiam shi rakontis. Shia filo trovighis che la fronto, kaj shi alportadis novajhojn. Shi fumis pli ol mia avinjo, tial shiaj vestoj estis truitaj de karboj. Chiuj sidighis chirkau la fajrujo. Avinjo pastroedzino, estante tro dika, okupis lokon por du personoj, shovis la pipon en la ardantajn karbojn, fajreroj kaj cindro surshutis shian sinon. Shi vishis sin, elblovis fumnubojn, komencis rakonti, kaj mi auskultis kun malfermita busho.

- Oni mortigis la filon de Peco el Litakovo, oficiron. Falinte, li kriis al siaj kamaradoj: "Estu malbenita mia patro, char li instruigis min. Mi preferus resti malklera, farighi vilagha porkogardisto, tamen resti viva!" Ho, panjo mia, la vivo estas kara! Li pereis juna kaj ne-matura.

Mia imagipovo pentris la junan oficiron falanta sur la batal-kampo kaj malbenanta sian patron. Mi vidis lin sanganta, sed svelta kun plumo sur la kepo kaj ornamajhoj sur la vesto. Mi vidis foje similan gvardianon dum iu vilagha foirfesto. Oficiron tamen mi neniam vidis.

La pastroedzino rakontas plu: - Aleksi skribas al ni, ke dum tutaj tagoj ili manghis nenion. Iuj provis konsumi chevalan viandon, sed sentis sin malsanaj kaj vomis. Dilo Petrov estas vundita, kaj pri Stamen Ivanov oni parolas, ke liaj kruroj estas detranchitaj. La turkoj retirighas, sed buchas la bulgarojn en la bulgaraj vilaghoj. Oni vidis infanojn kun tranchitaj brustoj. Ho, panjo mia! Oni ech la infanojn torturas.

Denove mia konsternita fantazio prezentis al mi infanojn kun tranchitaj brustoj. Mi imagis ilin multnombre kushantaj buchitaj. La vilagho senhoma, tamen la rivero probable fluas same kiel la nia kaj ankau la suno same tiel lumas. Ili ne chesis pro tio ke la homoj estas buchitaj.

Ekstere senchese pluvis, formighis veziketoj, kortoj kaj stratoj estis kotaj, proksimighis la unuaj vintraj frostoj. Sed apud la fajrujo estis varme. Avinjo konstante aldonis en la fajrujon sekajn branchojn, el la kamentubo flugis fajreroj kaj la pastroedzino rakontis plu. Kiam shi volis levighi por hejmeniri, mi sentis malagrablecon kaj mi deziris ke shi sidu che ni ankorau kelkan tempon.

La vintro pashis kun militnovajhoj, maltrankviloj kaj rekvizicioj. Mia patro kaj onklo Marin (nevo de mia avo) regule legis gazetojn kaj flustre interparolis pri io sekreta. Venis la printempo kaj niaj ludoj farighis militaj. Ni militis per stangoj, trapikis "kvinopon da soldatoj sur la bajoneto" militkaptis unu la alian.

Iun tagon la pregheja sonorilo eksonis solene, sed ne pri forpaso de iu soldato. Oni parolis "Adrianopolo kapitulacis!" El sia kabano, simila al ursa kushejo, malsuprenvenis nian vilaghon avo Dono Macin. Dum sia junagho sub la turka regado li vizitis Adrianopolon. Li aperis publike por rakonti al al kamparanoj pri la fama urbo.

La flustrado inter mia patro kaj onklo Marin prenis la formon de decido — elmigri al Ameriko. Al ili tedis iabori senpage en la vilagho. Hejme oni komencis audi nekonatajn vortojn: oceano, Kanado, Usono, Novjorko, Toronto. El nia vilagho estis elmigrintaj al Ameriko du-tri personoj, sed ili revenis pro la milito. Vespere ili du ghis malfrua nokto sidis che ni kaj projektadis de kiu prunti monon, kiam kaj kun kiu forveturi. Post la kapitulaco de Adrianopolo estis farita militpauzo, kaj la vojo antau mia patro estis libera. Sed panjo ne permesis al li forveturi. Mi estis shia plej granda zorgo. Krome, en la lulilo kushis nova knabineto - Ganka, kiu apenau komencis pashi. Mi audis ankau la avinjon diri al mia patro iun matenon, kiam shi sidis antau la fajrujo kun nuditaj shvelintaj piedoj:

- Nikola, filo mia, kiel vi kuraghas veturi tiel malproksimen? Via patro estas jam maljuna, mi estas malsana kaj baldau forpasos, la bofilino estas ligita kun la infano, Trifon estas invalido. Kion ni faros? Kiu zorgos pri ni?

Dirinte tiujn vortojn avinjo laute ekploris. Shi chiam tre facile ekploris. Mia patro ekrigardis shin kaj diris nenion. Li estis firma pri sia decido. Avo ne disputis kun li. Pachjo prunteprenis de iu virino monon kun interezo kaj la sekvan tagon post la festo de Sankta Georgo 1913 forveturis kun onklo Marin al la malproksima nekonata lando.