3.4.
Kritikoj pri la vortaro
3.4.1. "Arbitro en
la elekto de multaj radikoj" (Burney).
"La vortaro de
Zamenhof konsistas el kolekto de radikoj arbitre
elektitaj... La malperfektajho plej evidenta de
la esperanta vortkolekto estas ne esti kohere
internacia" (Bodmer).
"Neoportuna enmeto
de granda nombro da germanaj kaj rusaj radikoj,
kun malmulta internacieco" (Ronai kaj
Bodmer).
* * *
Antau la miloj da radikoj
elekteblaj, neniu lingvisto, ech la plej lerta,
sukcesus eviti la kritikon pri "arbitro".
Ni pensu nur pri la enlanda elekto de futbalistoj por
la Monda Turniro... chiu futbalamanto farighas
spertulo, kaj prezentas "sian"
selektitaron, ghenerale ne koincidantan kun la
oficiala. Se la teamo venkas, chio estas bona; sed se
ghi ne kontentigas la esperojn, la
"spertuloj" laute protestas.
Al Esperanto okazos la samo: kiam
ghi estos oficiale akceptita en la tuta mondo, oni
plu ne parolos pri la Zamenhofa "arbitro".
Kaj kial la germana kaj rusa
idiomoj ne povas liveri grandan nombron da radikoj al
lingvo celanta esti vere internacia?
Cetere, en la praktiko, la komunaj
esperantistoj ech ne atentas la naciecon de la
radikoj, samkiel malsataj klientoj en restoracio ne
zorgas, chu la laberdano venas el Norvegujo, la
fruktoj el Argentino au la kafo el Brazilo...
Tamen estas oportune transskribi
chi tie tre klarigan tekston el la libro de Edmond
Privat "Historio de la lingvo Esperanto, Deveno
kaj komenco, 1887-1900", p-oj 18-21:
"Serchante por sia unua
vortaro la plej komunajn vortradikojn inter la
romanaj kaj germanaj lingvoj, Zamenhof fakte elektis
tiamaniere la plej disvastigitajn modernajn formojn
de l' antikvaj indoeuropaj radikoj.
"Chiu radiko devene estas
indo-europa, sed ghin oni povas nomi romana au
germana lau tio, se oni konsideras ghian nunan formon
en la romanaj au en la gerrnanaj grupoj (ekzemple: frat
kaj Bruder, brother).
"Tamen pro la reciproka
interpenetrado de la lingvoj ofte okazis, ke romana
radikformo envenis en germanajn lingvojn kaj vivas en
ili ech flanke de pli malnova germana formo
(ekzemple: Fraternitat kaj fraternity
flanke de Bruder kaj brother).
Tiam kompreneble la romana radikformo estas la plej
disvastigita, kaj ghin elektis Zamenhof (ekz.: frato).
Reciproke ankau okazis kelkafoje.
"Kiam por la sama ideo la
romanaj kaj germanaj lingvoj uzas tute malsimilajn
formojn de l' sama radiko (ekz.: kan
kaj hund) au formojn de tute
malsamaj radikoj (ekz.: an kaj jar),
Zamenhof elektis la formon la plej klaran kaj ne
konfuzeblan. Hund estis elektata,
char kan jam ricevis alian sencon en
Esperanto. Jar estas Esperanta formo
konservata en preskau chiuj germanaj lingvoj, dum an
jam ekzistas kun speciala sufiksa senco.
"Se oni trarigardas verkon
kiel la "Universala vortaro" de Zamenhof au
"Naulingva etimologia leksikono" de Louis
Bastien, oni vidas, ke la plej granda nombro de
radikformoj elektitaj en Esperanto ekzistas samtempe
en diversaj vortoj de preskau chiuj romanaj kaj
germanaj lingvoj kaj ech ofte de l' slavaj.
"Resume, estas utile memori,
ke la vortaro kaj gramatiko de Esperanto estas
eltiritaj de l' indo-europa fundamento tia, kia ghi
ankorau aperas en la modernaj lingvoj de l' romana,
germana kaj slava grupoj. Esperanto estas komuna
lingvo de l' modernaj ariaj gentoj de l' okcidento
kaj pro tio kompreneble speciale facila por ili.
Tamen la homoj de ne-ariaj gentoj ghin ankau facile
lernas pro ghia rimarkinda simpleco kompare kun la
ofte tre granda malfacileco de siaj propraj
lingvoj."
* * *
3.4.2. "Esperanto
ne emas akcepti vortojn eksterajn al sia sistemo.
Ghi formetas la sufiksojn -ion, -or, -ura, -iv,
-ment, kiuj konsistigas grandan parton de la internaciaj
derivajhoj. Ghi estas devigita formeti vorton
tiom internacian klel "radar", char
"radaro" en Esperanto signifas
"aro da radoj" (Burney).
"La reguleco de la
sufiksado malhavigas al Esperanto grandan nombron
da internaciaj vortoj: ekz.: urbestro kaj
imperiestro, anstatatau "prefekto" kaj
"imperatoro"; "malavara",
anstatau "liberala"; antaua kaj
malantaua, en la loko de "anteriora"
kaj "posteriora" (Ronai).
* * *
Pri la kapablo akcepti vortojn
eksterajn, la 15-a regulo de la esperanta gramatiko
atestas jene:
"La tiel nomataj vortoj fremdaj,
t. e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el
unu fonto, estas uzataj en la lingvo Esperanto sen
shangho, ricevante nur la ortografion de tiu chi
lingvo; sed che diversaj vortoj de unu radiko estas
pli bone uzi senshanghe nur la vorton fundamentan kaj
la ceterajn formi el tiu chi lasta lau la reguloj de
la lingvo Esperanto." Ekz.: teatro
(substantivo), teatra (adjektivo); fiziko
(substantivo), fizika (adjektivo); Azio
(substantivo), Azia (adjektivo), aziano
(derivita substantivo); parapsikologio
(substantivo), parapsikologia
(adjektivo).
La internacia vorto "radaro"
ekzistas en Esperanto, flanke de homonimo signifanta
"aro da radoj". Tiu homonimeco ne estigas
konfuzon, char la senco de la vorto estas difinita de
la kunteksto. Komparu: "La radaro
registris la alproksimighon de aviadiloj"
kaj "mi shanghis la radaron de la
veturilo". Krome oni povas aliigi la
duan propozicion jene: "mi shanghis la
aron da radoj", au "la
radan aron", au simple: "la
radojn de la veturilo".
-Ion, -ura kaj -ment
ne ekzistas en Esperanto kiel sufiksoj, sed kiel
finajhoj, ekz.: leciono, Pasiono, struktura,
natura, tachmento, parlamento ktp.
-Or aperas en
internaciaj vortoj kiel ero de la vort-fino atoro,
kiu havas la jenajn signifojn: 1. aganto: diktatoro,
spektatoro, uzurpatoro ktp.; 2. agilo: generatoro
ktp. Rimarko: En tiu dua senco, -atoro
ne ghuste sinonimas la esperantan sufikson -ilo;
chi tiu estas ordinare rezervita por simplaj
instrumentoj uzataj per homa mano, dum -atoro
montras pli komplikan aparaton au mashinon,
funkciantan pli-malpli automate. Ghenerale la vortoj
kun -atoro postulas apartan
pritrakton; sed kiam la radiko mem estas jam
esperanta vorto, -atoro aperas kiel
teknika pseudosufikso, ekz. en kondensatoro,
oscilatoro, transformatoro (Vidu la
artikolon -atoro che PIV).
-Iv jam estas
neoficiala sufikso montranta, ke iu au io povas,
kapablas fari ion (aktiva ideo responda al la pasiva ebl):
produktiva grundo, pagiva kliento, elvokiva vorto.
Estu klare, ke la neadopto de
kelkaj tre internaciaj sufiksoj ne kauzas ghenon al
Esperanto, char ghi adoptas aliajn sufiche taugajn
sufiksojn kaj gheneralan racian sistemon por esprimi
klare kaj efike la penson kaj faciligi sian lernadon
al chiuj popoloj. La kritiko pro manko de kelkaj
internaciajhoj devenas de la adeptoj de la
naturalisma skolo, preferantaj la tujan rekoneblon
fare de kelkaj nacioj, ol la facilon por chiuj
teranoj.
La internaciaj vortoj prefekto
kaj liberala ekzistas en Esperanto:
la unua signifanta "shtata funkciulo,
administranta pli-malpli grandan distrikton";
kaj la dua signifanta i. a. "favora al la
libereco kaj toleremo". Chi tie estas memorinde,
ke internacieco de radiko ne chiam respondas al
internacieco de senco: "prefeito",
en Brazilo, signifas "urbestro"; en
Francujo, "prefet" estas
"departementestro", dum
"urbestro" esprimighas per la vorto
"maire". Pli grave estas, ke la reguleco de
sufiksado, okazanta en Esperanto, estas multe pli
oportuna por la aktiva uzado de lingvo, ol la
parkerado de vortoj.
* * *
3.4.3. "Malgrau
chio, "la internaciaj vortoj ne malpli
invadas Esperanton. La naturalistoj vidas en tiu
invado la pruvon pri la forto de la fluo trenante
la interlingvistikon al la natureco"
(Burney).
* * *
Fakte oni perceptas en Esperanto la
tendencon adopti neologismojn el internacia deveno,
kaj por difini novajhojn, kaj por precizigi
malnovajhojn au nur anstatauigi mallonge tre longajn
esprimojn, precipe en la poezia lingvo. Tio nur
pruvas, ke Esperanto estas vivanta lingvo kaj kiel
tia, ghi reagas kontentige al la postuloj de la vivo.
Unuavide oni povus riprochi al
Esperanto la ekziston en ghi de duoblaj formoj: la
unua esperantdevena, kaj la dua ekstera, neologisma.
Ekz.: vizitpermeso, konservema, laborejo,
observejo, popola, direktisto, administrejo, klarigi,
kondukisto, movado, nokta, polusa, formado,
flanke de audienco, konservativa,
laboratorio, observatorio, populara, direktoro,
administracio, ekspliki, konduktoro, movimento,
nokturna, polara, formacio. Tamen la
neologismoj pravigas sian ekziston, char ili havas
alian sencon, ol la esperantdevenaj vortoj.
Certe ekzistas ankau neologismoj
prezentantaj neniun apartan signifon: deklaracio,
automomio, delegacio, nacionalismo, flanke
de deklaro, autonomeco, delegitaro, naciismo
ktp. Ilia kunekzisto flanke de la esperantdevenaj
vortoj ne konsistigas problemon: la uzado montros la
preferatan formon, kaj sekve la alia malaperos.
Cetere ankau la naciaj lingvoj prezentas duoblajhojn,
ekz. en la portugala: cobarde, cousa, aluguer,
flanke de covarde, coisa, aluguel
ktp.
Chu oni povas konkludi, ke la
neologismoj aliigas la karakteron de Esperanto, kaj
trenas la lingvon al "naturalismo"?
Ne, char Zamenhof inteligente
antauvidis la alprenon de internaciaj vortoj, kaj
kontrolis ilian eniron en la lingvon per la jam
transskribita 15-a regulo de la esperanta gramatiko.
* * *
3.4.4. "La vortoj
internaciaj au duoninternaciaj de Esperanto ofte
farighas tute nerekoneblaj au, minimume, malfacile
rekoneblaj, ekz. kafo, venko, koni, kuri"
(Bodmer). S-ro Ronai siavice kritikas la
nerekoneblon de agho kaj detru.
* * *
Memorante, ke la c
kun velara valoro de la naciaj lingvoj reprezentighas
en la Internacra per k; ke la
esperantaj substantivoj finighas per -o,
kaj la infinitivoj per -i, oni
facile rekonas la vortojn kafo, venko, koni,
krom la radiko detru. La aliaj du: kuri
kaj agho estas tuj rekoneblaj de
franclingvanoj.
* * *
3.4.5. "Nek
Zamenhof nek liaj dischiploj iam faris inteligentan
provon raciigi la vortan materialon. Escepte se
la verko destinighas al gastronomo, hortikulturisto
au birdogardisto, estas malfacile kompreni, kial
36-pagha angla-esperanta vortareto devas esti
embarasita per artikoloj kiaj
artichoke: artishoko;
artichoke (Jerusalem): helianto;
nightshade (deadly): beladono;
nightshade (woody): dolchamaro.
En la sama verketo,
"nursing of the sick" (Esperanto:
flegi) distingighas de "nursing of children"
(Esperanto: varti), kvankam taugus por la du
aferoj nur unu esperanta vorto. La libreto
"The Key to Esperanto" troigas ghis la
grado citi la vortojn "kiso" (angle:
"kiss") kaj shmaco (iangle: "noisy
kiss"). chamo estas besto, sed la ledo per
kiu mi purigas la fenestran vitrajhon nomighas
shamo" (Bodmer).
* * *
La unua parto de la kritiko estas
stranga. chu artishoko, helianto, beladono
kaj dolchamaro, kies sciencaj nomoj
estas respektive Cynara scolymus au Cynara
cardunculus, Helianthus, Atropa belladonna
kaj Solanum dulcamara, ne estas
vegetajhaj individuoj kun siaj specialaj trajtoj?
Ankau en la portugala lingvo chiu el ili ricevas
apartan nomon: "alcachofra",
"girassol", "beladona" kaj
"dulcamara".
Flegi kaj varti
estas aferoj malsimilaj inter si: oni
"flegas" malsanulon, sed oni
"vartas" estulon, kiu bezonas helpon pro
sia juneco, nefortikeco. Ankau en la portugala oni
distingas inter "enfermeira" kaj
"baba" (au "ba").
Shmaco estas ne
nur "brua kiso" sed ghenerala bruo de
suchado; ekz.: dum la tuta mangho li nauze
shmacis, por montri sian plezuron.
Chamo estas besto;
sed shamo estas ne nur la
"chama ledo, preparita por servi kiel
frotpurigilo", sed ankau "la felo de iu ajn
besto, preparita kiel surogato de shamo".
Kiel estas videble, oni povus
riprochi al la vortareto ghian pritrakton de detaloj
shajne neoportunaj, sed evidente pri tio ne respondas
d-ro Zamenhof kaj liaj dischiploj. Aliflanke oni ne
povas postuli, ke internacia lingvo prezentu la
samajn vortajn solvojn kiel iu, kvankam tre
disvastigita, nacia idiomo.
* * *
3.4.6. "La tro
granda nombno da vortoj deveneblaj el la sama
radiko pligrandigas la eblon de konfuzo" (Ronai).
* * *
La Intemacia Lingvo donas al siaj
posedantoj la eblon cherpi el ghiaj grandegaj
rimedoj; do poetoj kaj filozofoj, ekzemple, trankvile
renkontas taugajn vortojn por siaj esprimnecesoj.
Certe por la komuna konversacio au skribado ne estas
necese uzi chiujn eblojn de la lingvo; tamen, se tio
necesus, konfuzo okazus nur al komencantoj.
* * *
3.4.7. "Esperanto
prezentas falsajn amikojn, kiel foresto, obligo,
vetero, sesono, fosilo, sago, kiuj memiorigas la
portugalajn vortojn "floresta",
"obrigacao", "veterano",
"sessao", "fossil",
"sagu", sed signifas tute aliajn
aferojn" (Burney, Bodmer).
* * *
"Falsaj amikoj" estas
neeviteblaj en chiuj lingvoj: la anglaj verboj
"to record" kaj "to realize"
havas sencojn malsimilajn ol tiuj de la portugalaj
"recordar" kaj "realizar"; la
francaj vortoj "ville" kaj
"appeler" ne estas la samo kiel la
portugalaj "vila" kaj "apelar";
kaj la itala frazo "camminando per la strada
comprai un poco dl burro" sonus al brazilano
nekomprenanta la italan, ne jene: "piedirante
lau la strato, mi achetis iom da butero", sed
jene: "piedirante lau la autovojo, mi achetis
iom da... azeno!"
* * *
3.4.8. "La konfuzantaj
homonimoj, ekz.: volont-e kaj vol-ont-e, rabat-o
kaj rab-at-o; Esperant-o kaj esper-ant-o, batat-o
kaj bat-at-o, postul-o kaj post-ul-o, katar-o kaj
kat-ar-o".
* * *
Homonimoj ekzistas en chiuj
lingvoj, ekz. en la portugala: "amo"
("mastro" kaj "mi amas");
"manga" ("maniko" kaj
"mango"); "sao"
("sana", "ili estas" kaj
mallongigo de "santo", "sankta").
En Esperanto, same kiel en la
naciaj lingvoj, la homonimoj ne estigas konfuzon,
char ilia preciza senco estas donata per la kunteksto,
ekz.: "volonte mi akceptas vian proponon"
kaj "volonte la libron, vi avertu min";
"la rabato mortis pro koratako" kaj
"mi de la verko n-ro 56 povas doni nur 30% da
rabato"; "Esperanto estas la Internacia
Lingvo" kaj "la vera esperanto konservas
daure sian optimismon"; "la kataro
miauas" kaj "li uzas kuracilon kontrau la
intesta kataro" (chu eblus pensi pri intestaj
katoj?); "la batato ne eltenos plu!" kaj
"mi manghos bataton".
La homonimeco inter
"postul-o" kaj "post-ul-o" jam
malaperis, char oni anstatauigis la duan formon per
"poste-ul-o".
Estus timinda la homonimeco se ghi
malhelpus la pensesprimon kaj ne ekzistus en la
naciaj lingvoj. Vidu ekz. en la portugala: golfo —
golfinho; ser — servil; ar - armarinho; aba —
abacatada; limo — limonada; borra — borracheira;
gado — estorcegado; dor — dormente; mula —
mulatinha; aguar — aguardente; como - comodista;
cama — caminha; ancora — ancoradouro; mar —
marear; idade — fertilidade; mento — truncamento,
esbanjamento; dor — comprador, vendedor,
auxiliador, totalizador, amortecedor ktp. Chi lasta
vorto havas tri homonimojn: amortece-dor,
amor-tecedor kaj amor-tece-dor...
* * *
3.4.9. G. de Reynold,
citis la "komplikajn chirkaufrazojn" kaj
la "infanecajn divenajhojn" de Esperanto.
"Li kritikis la
esperantajn tradukojn de "ere": tempego
(granda tempo) au jarcentaro ("kolekto de
centoj da jaroj"), kiuj estas tamen tre
klaraj. Li vidigis la tradukon de la vorto
"haie". Esperanto ja diras
branchobarilo, kaj dornobarilo, kiuj shajnas
atesti troan serchon de precizeco..."
(Burney).
* * *
La kritiko ne trafas, char la
francajn vortojn "ere" kaj "haie"
oni esperantigas jene: erao kaj hegho.
La klaraj chirkaufrazoj branchobarilo,
arbetobarilo kaj dornobarilo
estas uzeblaj, kiam la precizeco ilin postulas.
Cetere chiuj lingvoj havas siajn
chirkaufrazojn, ekz. en la portugala:
"vira-lata" (hundacho), lauvorte:
"ladskatoltuma hundo",
"mal-dos-peitos" (tuberkulozo), lauvorte:
"brustmalsano";
"agua-que-passarinho-nao-bebe" (unu el la
popularaj nomoj de brando), lauvorte: "akvo,
kiun birdo ne trinkas" ktp.
Fine, sufichas legi esperantan
libron au revuon, por ke oni trovu, anstatau
"komplikaj chirkaufrazoj" au
"infanecaj divenajhoj", esprimojn ja
klarajn kaj oportunajn, kiel: pendseruro,
samideano, chiutageco, senharulo, malhelpi,
gajigisto, hurai, ghisnuna, perlabori, porchiama
ktp.
* * *
3.4.10. "La verboj
esperanta oferi kaj portugala oferecer estigas
malfacilajhojn al la brazilaj kaj portugalaj
esperantistoj, pro la simileco de formoj kaj
malsimileco de sencoj."
* * *
La malfacilajhoj estas nur shajnaj.
Jen kelkaj portugalaj frazoj kun la verbo
"oferecer" kaj iliaj tradukoj:
a. "Os pagaos ofereciam as
vltimas aos deuses": la idolanoj oferis
la viktimojn al la diajhoj.
b. "O autor ofereceu-me um
exemplar de sua obra": la autoro
dedichis al mi ekzempleron de sia verko.
c. "Of ereci-lhe um presente
pelo seu aniversario": mi faris donacon
al li pro lia naskigha datreveno.
ch. "Os amigos ofereceram-me
um livro de presente": miaj amikoj
donacis al mi libron.
d. "Oferecer uma cadeira, uma
xicara de cafe: prezenti seghon, taseton da
kafo.
e. "Oferecer seus servicos":
proponi siajn servojn.
f. "Oferecer uma
mercadoria": oferti, proponi varon.