3. VIVO

En la naturo ni distingas du specojn de materio. La malvivan kaj la vivan. La malvivan materion pristudas kaj klarigas fiziko kaj kemio (ekzaktaj sciencoj), dum la vivan klopodas klarigi same ekzaktaj biosciencoj kaj ankorau iuj ne tute ekzaktaj sciencoj. Ekzaktaj sciencoj estas tiuj kiuj malkovras absolute validajn leghojn matematike esprimeblajn, diference de la neekzaktaj kiuj ne sukcesas en tio. La malviva materio estas multe pli simpla. Tial la homoj sukcesis esence chion gravan pri ghi kompreni kaj ekzakte difini. La baza diferenco inter la viva kaj la malviva materio estas ke la viva havas la kapablon reproduktighi kaj evolui dum longa tempo, dum la malviva tion ne povas. Sed ambau materioj estas karakterizataj en sia esenco per la du identaj ecoj:

1. ambau reagas al eksteraj influoj

2. ambau havas la kapablon memori.

Tio signifas ne nur ke chiu materiajho tushita de iu ajn forto certamaniere reagas, sed ke krome en chiu materiajho post la influo de ekstera forto okazas iu shangho pro kiu la materiajho alifoje, kiam ree influas la sama forto, alimaniere reagas. Tiu shanghita stato kiu kauzas alispecan reagon estas esenco de memorado. Ekzemple, se elektromagneta kampo influas al ferpeco, ghi magnetizighas. Kiam poste la sama kampo denove influas, la fero ne plu same reagas. Sekve, chiam okazas iuj kemiaj, magnetismaj, fizikaj au aliaj shanghoj, kiuj prezentas certan primitivan formon de memoro.

Se chi tiun karakterizajhon de la materio ke ghi reagas kaj memoras ni nomos la karaktera au la aga trajto, ni povas difini la konsiston de la materio el du komponantoj:

a) materia au kruda (la fizika konsisto mem)

b) karaktera au aga (kia ghi estas, kiel ghi kondutas)

Ekzemple: shtonpeco estas materie fizika ajho el diversaj, plejparte silikataj mineraloj, fizike kaj kemie analizebla kaj tio estas ghia kruda trajto. Sed, ghi havas ankau certajn ecojn kiuj difinas ghian konduton, ke ghi estas peza, rompebla se forte kolizianta al alia dura materio, grizkolora ktp., kio estas ghiaj agaj trajtoj kiuj difinas ties konduton en diversaj cirkonstancoj.

Neniu materio, chu viva chu malviva, povas havi nur unu el la du trajtoj. Simpligite kaj simbole rii prezentu la aferon jene:

La kuglo prezentas la krudan materion mem kaj la sago la karakterizojn de tiu materio.

La malviva materio konsistas el atomoj kiuj en kemiaj procesoj formas diversajn molekulojn. La atomo ne estas la plej eta parto de materio (oni jam malkovris pli ol 20 diversajn elementajn korpuskulojn), tamen pri tio ni ne diskutos chi tie. Fundamento de la viva materio estas la viva chelo kiu estas tre komplika materiajho konsistanta el grandega kvanto da komplikaj molekuloj. La chelo estas atomo de la vivo. La plej grava molekulo en la chelo estas DNA-molekulo kiu formas genojn kaj la genoj difinas la heredan karakteron de la vivformo. La DNA-molekulo havas la formon de longa duobla spiralo. Tiu DNA (desoksiribonukleata acido) molekulo enhavas kodojn (planojn) en si kiel aspektas kaj kiel estas konstruita la chelo kaj kombino de genoj (en chiu chelo estas chiuj necesaj genoj, ekz. en la homo ech pli ol 10000 diversaj). La genoj prezentas planojn pri la konstruo de la tuta korpo. La konkretaj korpoj detruighas, shanghighas, malaperas, sed la genkombinoj en la genercheloj transiras al la novnaskita korpo kaj difinas ghfan kreskadon kaj formighadon lau la samaj planoj lau kiuj kreskis la antaua korpo. La plej primitiva maniero de multoblighado de mikroboj estas per disdivido:

El unu mikrobo ekestas du malpli grandaj sed en ambau restas la cheloj kun la sama genkombino kiu kreskigas ilin al la antaua formo kaj grandeco. Kiam iuj el ili detruighas, mortas, malaperas, restas sufichaj novaj kiuj post la periodo de kreskado (maturigho) denove kapablas disduighi (reproduktighi) kaj tiel daurigi la specon.

La malviva materio longe dauras, sed ghi en la tempo shanghighas senrevene. Ekzemple, iu shtonego iom post iom farighos sablo kaj ne povos refarighi samforma shtono. La viva materio kapablas regenerighi kaj tiel ekzisti tiom longe kiom permesas la chirkauaj kondichoj. Tio por niaj praktikaj bezonoj (la Suno ja mortos nur post 5 miliardoj da jaroj) estas senfine longa. Sed ne nur tio. La viva materio kapablas dum longaj periodoj adaptighadi al eksteraj shanghoj kaj pliperfektigadi sin mem, t.e. shanghi la aspekton de siaj genoj kaj iliaj kombinoj produktante alian, novan, pli perfektan vivestajhon. Tiu proceso okazanta en longega tempo nomighas biologia evoluo. El unuaj tre primitivaj mikroboj evoluis pli perfektaj, pli kapablaj rezisti la surterajn dangherojn. Virusoj, bakterioj, fungoj, algoj, primitivaj plantoj kaj fine primitivaj bestoj - unue akvaj poste teraj. Dum jarmiloj ekzistas unusama vivspeco, sed foje subite ekestas nova - pli perfekta. Ni klarigu, ekzemple, kiel el simpla herbo evoluis greno. Herboj estas etaj kaj havas etajn spikojn. Tamen, inter amaso da spikoj ne chiuj estas tute same grandaj. Vershajne pro la agado de homoj okazis la jeno: iam oni kolektis la semojn nur de tiuj plej grandaj herboj kaj replantis ilin aparte. El tiuj elektitaj kreskis denove normala herbo sed iom pli granda procento ol normale estis pli grandaj ol kutime. Oni ree kolektis nur la grandajn. Kaj tiel dum kelkaj generacioj elektante chiam nur la pli grandajn, fine la anomalia (nenormala) geno farighis domina kaj ekestis nova speco de herboj - pli granda, kun pli grandaj spikoj. Tio nomighas nova mutacianto. Kaj ghi nun plu reproduktighis difinita per novaj genoj kiel nova speco.

Tamen, pro tio ne malaperis la malnovaj etaj herboj. En la proceso de evoluado ekestas novaj specoj sed multaj malnovaj ankau plu restas kaj kunekzistas kun la novaj. Malaperas iuj el la malnovaj specoj kiuj pro novaj cirkonstancoj ne kapablas tuj adaptighi. Plej ofte temas pri tiuj kiuj estas lau la kapabloj tre proksimaj al la nova iom pli kapabia speco, kaj tial la plej dangheraj konkurantoj. Pro tio ekz. malaperis diversaj hom-simioj, sed ne malaperis la simioj. Diversaj interfazoj de la homa evoluo (homsimioj rektighintaj sed kun malpli kapabia cerbo) estis detruitaj de la homoj mem, char ili estis la plej proksimaj lau siaj kapabloj, dum la simplaj simioj ne estis konkurantoj nek speciale granda danghero por la homo. Nuntempe estas endangherigitaj multaj bestospecoj kaj plantoj pro la shanghitaj cirkonstancoj en la naturo chefe pro la agado de la homo mem. Kaj chiu malapero signifas certan novan shanghon kiu influas al vivmaniero de aliaj specoj kelkfoje kauzante malaperon, kelkfoje iom post ioman mutaciadon kaj ekestigon de alia speco. De tempo al tempo tamen okazas "grandaj "malaperoj" de miloj da specoj.

Sekve, dum la du ghis tri miliardoj da jaroj surtere evoluis milionoj da vivspecoj kaj iii daure evoluadas. La nun vivantaj specoj estas nur pli malgranda parto el milionoj da iam vivintaj specoj, char multegaj elmortis. Estas logike ke la nunan homon iam evolusekvos nova homspeco, multe pli kapabla kun pli granda cerbo kaj komprenpovo.