KIEL NASKIGHIS TIU CHI LIBRO

La vera patrioto fordonas chion,
ech sin mem kiel oferon.
V.Levski

La plej kara posedajho de chiu homo estas la vivo. Char li ricevas ghin por esti vivanta unufoje, li devas tiamaniere ghin vivi, ke li ne sentu turmentajn bedaurojn pro sencele pasigitaj jaroj, ke lin ne bruligu honto pri malhonesta kaj bagatela pasinteco kaj ke antau sia morto li povu diri: Mian tutan vivon kaj chiujn miajn fortojn mi oferis al tio, kio estas plej bela en la mondo - al la batalo por liberigo de la homaro.

Nikolaj Ostrovskij
"Kiel hardighis la shtalo"

La libro "Mia vivo" estas tre rara kaj interesa fenomeno en la membiografia literaturo. Por tio kontribuas ne nur la literaturaj kvalitoj de la libro mem, sed ankau la ekskluziva sorto de ties autoro Trifon Nikolov Hhristovski. La rakonton pri lia martira, sed enhavoplena kaj ideoricha vivo oni legas kun chiam kreskanta intereso, simple "en unu spiro", kvankam ghi tute ne estis iniciatita kiel belarta verko. Kiam la leganto atingas la malgajan finon de unu sencohava vivo, kiam li ekscias en kiaj ekskluzive pezaj kondichoj estis verkita tiu chi libro, tiam la admiro kaj la amo al la martira autoro kreskas altgrade, la imago fiksas por chiam en la memoro la noblan bildon de la talenta autodidakto Hhristovski.

Tiu homo kun kripla, senhelpa korpo, sed kun senfine forta spirito, malhavanta multajn plej kutimajn vivghojojn, - tiu homo sukcesis trovi altan celon kaj enhavorichan sencon de sia ekzistado. En ege malfacilaj cirkonstancoj li evoluigis siajn spiritajn fortojn kaj estighis modelo por miloj el la dekmiloj da legantoj de lia emocianta membiografio.La autoro estas batalanto kun neelcherpeblaj energio, alcela impeto, grandega amo al la bulgaraj laboruloj kaj al la tuta homaro. Li abnegacie servas al senfine humana idealo - al plena liberigho de la laboruloj el sub la jugo de la ekspluatado, por ke la homaro estighu sana, fortika, krea kaj vivghoja. La persona ekzemplo de Hhristovski fortikigas nian kredon kaj multobligas niajn fortojn en la lukto por hela estonteco de la laboruloj.

Trifon Nikolov Hhristovski naskighis la 24-an de januaro 1905 en vilagho Radotina, apud urbo Botevgrad (iama nomo Orhhanie), Sofia distrikto. Jam kiel sesmonata bebo li paralizighas pro poliomjelito. Restas sana nur lia maldekstra brako. Pro la paralizo liaj movoj estas tre limigitaj kaj penigaj. Irante je pli grandaj distancoj, liaj hejmanoj devis porti lin en brakoj au sur dorso. Lia avo lin portis dum du lernojaroj po kelkaj monatoj, sed tuj post la forpaso de la vintro li chesis porti lin, char por liaj familianoj tiu "lernado" estis tute sensenca. Tial la knabeto fakte restis sen elementa sistema klereco, formale li estis analfabetulo. Neniu lernejo povus doni al li diplomon por fino de almenau unu klaso...

La mallonga kaj neregula restado en lerneja medio flamigis che la kripla infano neestingeblan amon al klereco. Kvankam lasite sen iu ajn atento pri liaj spiritaj bezonoj, la knabo kutimighis persiste labori por sia memklerigho. Kun la pasado de la jaroj li akiras sufiche vastajn konojn pri historio, geografio, politika ekonomio, gramatiko, sociologio, literatura kritiko, ech pri medicino... Okupighi pri medicina literaturo Hhristovski estis devigita pro urgha bezono: lia malforta kaj senhelpa korpo farighis centro de gravaj malsanoj, neforlasintaj lin ghis la morto kaj signife mallongigintaj la vivon de tiu admirinda kamparana ido.

Lau konsilo de iu instruisto, li memstare ellernis la internacian lingvon Esperanto. Tio malkovris antau li vastajn eblojn krei leterligojn kun esperantistoj kaj esperantistaj organizoj en la lando kaj en vico da aliaj landoj. Per siaj korespondajhoj kaj artikoloj en Esperanto publikigitaj en multnombraj periodajhoj eksterlande, li konsiderinde kontribuis por informi la eksterlandan publikon pri la stato kaj bataloj de la bulgara popolo. Hhristovski scipovis interligi patriotismon kun vera internaciismo. Per la helpo de siaj esperantistaj korespondantoj li kolektis valorajn materialojn kaj verkis la libron "La milito en Ekstrema Oriento". Sed la tiutempa fashisma cenzuro malebligis al la autoro eldoni la libron. Oni povas vidi en la naskigha domo de Hhristovski la autentikan manuskripton kun la grandlitera "Ne!" skribita de la cenzuristo sur la titolpagho. Oni jam havis ideon pri la autoro, char ghis tiam li publikigis du broshurojn: "La morto de Hhristo Botev" kaj "Problemoj de la vilagho". Ankau alia manuskripto de Hhristovski ne povis aperi publike - la studo "Amo kaj geedzigho". Lia lasta verko estas jena membiografio. En ghi trovighas interesaj materialoj kaj observoj, kiuj povus utili al verkistoj, historiistoj, sociologoj, ekonomiistoj, sociaj kaj kulturaj agantoj, psikologoj, pedagogoj... Sed plej valora en tiu chi libro estas la forta eduka efiko, per kiu ghi influas la vastan legantaron, precipe la junulojn, por ilia formigho kaj strebo al scienco kaj kulturo.

En letero datita al mi la 6-an de augusto 1942 Hhristovski priskribas la nehoman angoron, kiun li devas toleri ne disponante pri plej elementa medicina priservo. Li finas la leteron per jenaj vortoj: "Estas ankau aliaj personoj vivintaj en simila stato - Heine, Ostrovskij. La chefajho estas - ne simple vivi, sed vivi sencoplene. Ech duonkadavro, mi donos pruvojn al la ceteraj homoj, ke mi vivas sencoplene". Efektive li donis multajn pruvojn, ke li scipovas ech en plej teruraj cirkonstancoj fari sian vivon sencoplena kaj enhavoricha. Al li tute konvenas la famaj pensoj de Ostrovskij cititaj en la komenco. Lia romano "Kiel hardighis la shtalo" ne estis konata al Hhristovski, char ghi aperis en bulgara traduko kelkajn jarojn post lia morto. Tamen Hhristovski venis memstare al la konkludoj, kiujn Nikolaj Ostrovskij formulis per la vortoj de sia legenda heroo Pavel Korchagin. Multrilate Trifon Hhristovski aperas kiel malpli granda spirita frato de la mondfama soveta verkisto. Li estas lia samaghulo, same kiel li, li manifestis nekredeblan firmecon en la lukto kontrau gravaj flzikaj suferoj, kaj same kiel li, malgrau chio, el nenio estighis io, dedichinte sian tutan vivon al la majesta liberiga idealo. Tamen Ostrovskij ghisvivis la venkon de la batalo, kiun li pasie partoprenis, dum Hhristovski forpasis kelkajn monatojn (la 17-an de majo 1944) antau la liberigho de nia lando el sub la fashisma reghimo (la 9-an de septembro 1944). En letero datita la 15-an de novembro 1942 li esprimas sian pasian deziron ghisvivi la tagon de la liberigho: "Ahh, kiel pezas je mia animo, Nikolao! Chu mi ghisatendos pli helajn tagojn, almenau guteton de felicho, au la nuna terurego sufokos min... Levighas kaj turmentas min terura angoro..." Lia longe suferinta organismo tamen ne ghisatendis la sopiratan venkon, por kiu li oferis chiujn siajn kapablojn.

El la leteroj de Hhristovski kaj che la vizitoj, kiujn mi faris al li en la malsanulejo, mi konvinkighis, ke liaj fortoj elcherpighas. Kvankam ni, liaj batalamikoj, klopodis helpi al li, kvankam lin kuracadis noblaj kuracistoj kiel d-ro Bogdanov kaj la talenta hhirurgo d-ro Ploskov, estis evidente, ke ni lin perdos.

Mi delonge konis lin. En dauro de dekkvin jaroj mi observis lian evoluadon lau la artikoloj kaj korespondajhoj, kiujn li sendis al mi por publikigo en la laborista gazetaro, kaj mi ege shatis lian originalan talenton. En februaro 1944 mi skribis al li longan leteron el la sanatorio, kie mi kuracis min de peza multjara malsano. Mi insistis antau li skizi sian membiografion por ke ghi estu publikigita kiam la cirkonstancoj favore shanghighos. Hhristovski aprobis miajn konsiderojn kaj tuj komencis skribi. La 20-an de februaro li informis min: "Kara Nikolao, via letero ege emociis min. Kvankam en tre malbona sanstato, mi komencis verki mian membiografion kaj faras tion fulmorapide, char mi timas, ke miaj fortoj ne sufichos por ghin finverki. Nunmomente, en dauro de tri tagoj, mi verkis kvardek paghojn. Mi skribas ne koncize, sed detale. Pli malfrue iu kvalifikita verkisto korektos la manuskripton kaj povas doni pli grandan liberecon al sia plumo farante el mia manuskripto beletran verkon. Nun mi nur tralegos la pretajn paghojn, sed mi ne povas reskribi ilin. Mi skribas ghemante kaj spiregante. Min turmentas terura tusado, kiun nenio povas forigi. Tusante, mi sentas kvazau miaj pulmoj kaj chiuj internajhoj shirighus. Doloroj en la brusto. Malbonfartas ankau la kruroj. Unu el ili shvelis granda kaj rigida. La alia akre doloras. Doloregoj tranchas ankau la lumbon. Ankau la osta tuberkulozo de la ripoj en tiu chi momento manifestighas. Mi apenau movighas sur la lito." La 7-an de aprilo li informas min: "Mia sanstato plurestas malbona. De post dek tagoj mi havas dolorojn ankau en la gorgho. La abdomena fistulo rekomencis intense pusadi." La 26-an de aprilo, jam per malfirma mano, li skribas: "Mi pretighas por la morto. Mia ghenerala malfortigho estas granda. Mi nutras min tre malbone. Konstante tusas kaj en la krachajho estas sango. La kruroj terure doloras. Sur unu el ili estas pusa absceso. La temperaturo estas tre alta. La du fistuloj ege sekrecias, precipe la abdomena. Eble ekzistus ankorau certa ebleco savi mian vivon, sed se mi vivus en normala epoko". Tiujn liniojn Hhristovski skribas tri semajnojn antau ol forpasi. La duan de majo li sendas jenan leteron: "Mi verkis la membiografion fulmorapide kaj mi bone faris. Se mi estus prokrastinta, mi ne sukcesus ghin finverki. De kelkaj tagoj mi kushas nur dorse kaj ne kapablas levighi pro doloroj en la kruroj. Kushante mi manghas, ekskrementas, skribas. Kvankam mi kushas sur kauchuka cirklo, la lumbo frotgratighis, kaj mi sentas terurajn dolorojn. Mia monprovizo ege malmultighis, kvankam de tempo al tempo iu amiko sendas etan sumon. Kun terurego mi pensas pri la momento, kiam la mono tute elcherpighos kaj mi ne povos acheti medikamentojn. Tial instigu la konatojn, ke ili sendu iom da mono".

Mi kaj Asen Grigorov klopodis certigi al li iom da mono kaj bandaghajn materialojn, kiuj sur la merkato malfacile troveblis kaj mi devis elpeti ilin de konataj kuracistoj kaj flegistinoj de la sanatorio, kie mi kushis. Dume Hhristovski jam estis fizike tiel kaduka, ke li ne povis teni la plumon por skribi mem, sed diktis al sia frateto jenan leteron al Asen Grigorov (tiutempe rezerve mobilizita kiel tajpisto en la kancelario de Sofia milittribunalo): "Kara Asen, mi ricevis la sumon kaj la lignovaton, sed la sumon oni ne pagis al mi, char en la poshta stacio mankas mono. La manuskripton ne resendu al mi, char mi estas gravege malsana kaj apenau vivos ankorau 1-2 tagojn. Post kiam vi fintajpos la manuskripton, sendu ghin al Nikolao Aleksiev. Se mi dum certa tempo ne skribos al vi novan leteron, sciu, ke mi estas morta. Jen estas chio. Salutas vin Hhristovski." Je la sekvanta tago, la 17-an de majo 1944, li finis sian vivon. Mallonga letero de lia frato Dimitro sciigis al mi la funebran informon pri la forpaso de la kara amiko kaj kamarado.

En tiu tempo estis ege danghere teni che mi mem la manuskripton de Hhristovski. Kvankam mi malsanis, la lokaj policorganoj estis informitaj, ke mi dum longaj jaroj estis politika arestito kaj observis min. Do, la manuskripto povus esti facile konfiskita kaj neniigita. Tial, ricevinte ghin en kelkaj kopioj, mi donis ghin por konservado al kvin diversaj konataj familioj, kiuj ne altiris la atenton de la polico. Chiuj ekzempleroj konservighis. La originalon, el sub la plumo de Hhristovski, mi transdonis al la muzeo de la Revolucia Movado en Bulgario (en Sofio), kie ekzistas speciala dosiero de Hhristovski kun mil leteroj de kaj al Hhristovski, ekzempleroj de la kvar aperintaj bulgarlingvaj eldonoj de "Mia vivo", la manuskripto de la studo "Amo kaj geedzigho", la broshuroj "La morto de Hhristo Botev" kaj "Problemoj de la vilagho". Multaj fotoj k.a. materialoj de Hhristovski estas konservataj en la malgranda muzea ekspozicio en lia naskodomo.

Konataj bulgaraj verkistoj petitaj de mi relabori la originalan tekston de "Mia vivo" malkonsentis fari tion dirante: "Chiu enmiksigho de aliulo nur fushus la preskau beletran freshecon de la originalo." Mi estas profunde konvinkita, ke tiu libro povas esti utila kaj interesa legajho por multmilaj legantoj. Mi citos kelkajn liniojn de iu rusa oficiro, kiuj rilatas al Ostrovskij, sed kiuj tre konvenas ankau pri Hhristovski: "En pezaj momentoj, kiam estas tre malfacile labori, mi rememoras la vivon de Ostrovskij, kiamaniere li laboris superante sian malsanon. Tio helpas al mi en malfacila situacio. Oni devas konsili al la junuloj studi la vivon de similaj rimarkindaj personoj, kia Ostrovskij, imiti ilin ech en eta grado, entuziasmighante de ilia ekzemplo".

Mi deziras fini miajn notojn pri la autoro de tiu chi libro per jenaj belegaj vortoj de la mondfama rusa verkisto Maksim Gorkij: "Ne gravas, ke vi mortis!... Sed en la kantoj pri la kuraghaj kaj spirite fortaj homoj, vi chiam estos viva ekzemplo, alvoko al la fieraj homoj lukti por libereco, por lumo!"

Sofio, 1980
Nikola ALEKSIEV